सुर्खेत । सुर्खेत गुर्भाकोट नगरपालिका वडा नम्बर ३ टिमुरेका अर्जुन कुमार ओली अहिले ३८ बर्ष पुग्नुभयो । अर्जुनलाई आफ्नो घर खर्च जुटाउनै मुस्किल थियो । रोजगारीका लागि भौतारिएका अर्जुनले कुनै रोजगारी नपाएपछि घरमा खेतीपाति गर्नुहुन्थ्यो, त्यो पनि निर्वाहमुखी । घरखर्च चलाउन समस्या भएपछि उहाले गाउँमै जडिबुटीको सामान्य व्यापार गर्न शुरु गर्नुभयो । व्यापार गर्ने शिलशिलामा अर्जुनलाई एकजना वन विज्ञले अर्जुनको गाउँलाई टिमुर खेतीको सम्भावना देखाएपछि उहाले टिमुर खेती व्यवसायिक रुमपै गर्ने योजना बनाउनुभयो ।
हाम्रो यो टिमुरे गाउँमा पहिलेदेखि नै टिमुर हुन्थ्यो । अर्जुन भन्नुहुन्छ, “यसलाई व्यवसायिक ढङ्गले गर्नुपर्छ भन्ने थाहा पाएपछि मैले टिमुर खेती शुरु गरेँ । त्यसबाट आम्दानी लिनको लागि केही बर्ष कुर्नुपर्ने भएपनि मैले धैर्यता राखेँ, जब फल दिन थाल्यो, मलाई अझै यो खेती गर्न हौसला मिल्यो,”
जब उहाले टिमुर खेतीबाट आम्दानी लिन थाल्नुभयो, त्यसपछि उहाको जीवन नै परिवर्तन हुँदै गयो । “व्यवसायिक रुपमा टिमुर खेती थालेको तिन बर्षबाट मेरो आम्दानी शुरु भयो । ओली भन्नुहुन्छ, त्यसपछि मेरो घर चलाउन सहज हुँदै गयो, समग्रमा भन्नुपर्दा मेरो जीवनमा नै परिवर्तन आउन थाल्यो ।”
अहिले ४३ रोपनी जमिनमा टिमुर खेती गर्दै आएको अर्जुन बताउनुहुन्छ । “मैले अहिले ४३ रोपनी जमिनमा दुई हजार बुटा टिमुर लगाएको छु, त्यसमध्य १२ सय बुटाले फल दिइरहेको छ भने अन्य बुटामा पनि फल लाग्न शुरु भएको छ ।”
अर्जुनले अहिले बार्षिक ३ हजार किलो टिमुर विक्रि गर्दै आउनुभएको छ । सबै खर्च कटाएर बार्षिक २० लाख रकम बचत हुने गरेको अर्जुनको भनाई छ । उहाको टिमुर उत्पादन बढ्दै गएपछि शुरुमा त बजार पाउन केही कठिनाई भयो । पछि अर्जुनले विभिन्न ठाउँमा समन्वय गरेर न्यु हिमाल हर्वल एण्ड फुड सप्लायर्स संचालनमा ल्याउनुभयो । त्यसपछि आफ्नो मात्रै नभइ अन्य किसानले उत्पादन गर्ने टिमुर लगायतका जडिबुटी खरिद गरेर काठमाडौं लगायतका ठाउँमा पठाउने काम समेत गर्नुहुन्छ । कुनै बेला आर्थिक रुपमा कमजोर अर्जुनले अहिले २२ जनालाई त्यही हर्वलमा रोजगारी दिनुभएको छ । मेहेनत गरे स्वदेशमै मनग्य आम्दानी लिन सकिन्छ भन्ने उदाहरण बन्नुभएका अर्जुन नयाँ तरिकाबाट काम गर्न सके स्वदेशमै पनि मनग्य आम्दानी लिन सकिने उदाहरण बन्नुभएका अर्जुन भन्नुहुन्छ, “मेहेनत गर्नेलाई नेपालमै प्रसस्त आम्दानी छ, आफ्नो परिवारसँगै बसेर आम्दानी गर्न सकिने भएकाले योजना बनाएर उत्पादनमा जोडिन युवाहरुलाई म सुझाव दिन्छु ।”
अर्जुन जस्तै दैलेख गुराँस गाउँपालिका वडा नम्बर ८ पाल्तेका उदय बहादुर खड्काले पनि १२ रोपनी जमिनमा टिमुर खेती गर्नुभएको छ । उहाले टिमुर खेतीबाट बार्षिक ८ लाख आम्दानी गर्नुहुन्छ । उहाँसँग चारसय बुटा टिमुर छ । “पहिले त्यही जग्गामा अन्य खेती गथ्र्यौ, बार्षिक २–३ लाख रुपैयाँ पनि कमाई हुन्थेन् ।” टिमुर किसान उदय भन्नुहुन्छ, “अहिले त्यही जग्गामा बार्षिक ८ लाख रुपैयाँ टिमुरबाट कमाई भइरहेको छ, अन्य खेतीजस्तो जोखिम पनि छैन्,”
टिमुरको मुल्य तलमाथी भइरहेपनि औषधमा ८ सय ५० रुपैयाँ किलो विक्रि हुँदै आएको छ । टिमुरको बजारिकरणको लागि सरकारले पनि सहयोग गरिदिनुपर्ने उदयको माग छ । “सरकारले टिमुर खेतीको लागि अझै प्रोत्साहन दिन सके हामीजस्ता किसानहरुको आम्दानी वृद्धि हुन्थ्यो, खड्का भन्नुहुन्छ ।”
टिमुर खेती गर्ने तरिकाको बारेमा विभिन्न तालिम तथा बेर्नाहरु उपलब्ध बनाउन सके अझै आम्दानी वृद्धि गर्न सहज हुने उहाको भनाई छ ।
टिमुर खेतीले अपाङ्गता भएका व्यक्तीहरुलाई समेत स्वरोजगार बनाएको छ । सल्यानकाको वनगाड कुपिण्डे नगरपालिका वडा नम्बर १२ भदानेका दुर्गासिङ रोका शाररिक रुपमा अपाङ्गता भएका व्यक्ती हुनुहुन्छ । उहाको शरिरको दाहिने पट्टीको भागले काम गर्दैन । ४३ बर्षिया दुर्गा कसरी जीवन चलाउने भन्ने ठुलो चिन्तामा हुनुहुन्थ्यो । नत रोजगारी, नत कुनै पेशा व्यवसाय नै थियो । वन डिभिजन सल्यानले दिएको टिम्मुर खेती सम्बन्धिको तालिममा सहभागि भएपछि दुर्गाले व्यवसायिक रुपमा टिमुर खेती गर्ने नीधो गर्नुभयो । उहाले ८ रोपनीमा जमिनमा ३ सय बुटा टिमुर लगाउनुभयो । अहिले बार्षिक ३ देखि ४ लाखसम्म कमाई हुने गरेको उहा बताउनुहुन्छ । “घरमा बाजेको पालादेखि नै टिमुर खेती हुन्थ्यो । तर व्यवसायिक रुपमा थिएन । मानापाथीका रुपमा धानसँग साट्ने चलन थियो । अहिले व्यवसायिक रुपमा मैले शुरु गरेको छु । जीवन कसरी चलाउने ? घरपरिवार कसरी चलाउने ? भन्ने चिन्ता थियो, दुर्गा भन्नुहुन्छ,” “आफै पनि अपाङ्गता भएको व्यक्ती हुँ, कुनै रोजगारी पनि थिएन्, जीवन कसरी चलाउने भन्ने चिन्तामा भएपनि टिमुर खेतीले मेरो जीवन नै बदेलेको छ । अब सबै बारीमा टिमुर खेती गर्ने मेरो योजना छ ।”
उहालाई अहिले घर खर्च चलाउन र छोराछोरीको शिक्षादिक्षा कसरी बनाउने भन्ने चिन्ता छैन् । बार्षिक आम्दानी बढाउनको लागि टिमुर खेतीमा जोड दिइरहेको बताउँदै मेहेनत गरे स्वदेशमै मनग्य आम्दानी लिन सकिने दुर्गा बताउनुहुन्छ ।
भदाने गाउँमा दुर्गाजस्तै १५ जना किसानले व्यवसायिक टिमुर खेती गरेका छन् । उनिहरुको प्रति व्यक्ती आम्दानी बार्षिक ५ देखि ७ लाख हुने गरेको छ । १२ सय मिटरदेखि २५ सय मिटरसम्मको उचाईमा टिमुरको लागि उपयुक्त वातावरण मानिन्छ । कर्णाली प्रदेश सरकारका अनुसार प्रदेशका दश जिल्लामध्य ६ जिल्लामा टिमुर उत्पादन हुने गरेको छ । तिमध्य सबैभन्दा बढी उत्पादन सल्यानमा हुने गरेको छ । सुर्खेत, जाजरकोट, दैलेख, रुकुम पश्चिमसँगै कालिकोट र मुगुको तल्लो भागमा समेत टिमुर खेती हुने गरेको छ ।
टिमुरको लागि ओसिलो र चिस्यानयुक्त हावापानी उपयुक्त मानिन्छ । आयुर्वेदिक प्रणाली अनुसार यो वायुशमन गर्न,े दाँत दुखेको निको गर्ने, तागत दिने, ज्वरो निको गर्ने, अजिर्ण र हैजा इत्यादि रोगहरूमा प्रयोग गर्ने गरिएको चिकित्सकहरु बताउछन् । खासगरी यो माछाको विषमा पनि प्रयोग गर्ने गरिन्छ ।
कर्णालीको टिमुर युरोपसम्म निर्यात
कर्णालीमा उत्पादित टिमुरको माग यूरोपबाट आउन थालेको छ । कृषिसँग सम्बन्धित विभिन्न संघ संस्थाले कृषकलाई प्राविधिक तथा आर्थिक सहयोग गरेपछि कर्णालीको टिमुरले अन्तर्राष्ट्रिय बजार पाएको हो ।
कर्णालीको टिमुर अन्तराष्ट्रिय बजारमा पु¥याउनको लागि द अर्गानिक भ्याली नामक संस्थाले सहयोग गर्दै आएको छ ।
संस्थाका संचालक समिर नेवाका अनुसार टिमुरको माग भारतलगायत युरोपेली मुलुकहरुका साथै जापान, फ्रान्स, लगायतका देशहरुबाट आउने गरेको छ ।
ती देशका विशेषगरी नेपाली रेस्टुराँ र डिपार्टमेन्ट स्टोरबाट टिमुरको बढी माग आउने गरेको छ । पछिल्लो समय विदेशी नागरिकहरुले समेत टिमुरको माग गर्ने गरेको नेवा बताउनुहुन्छ ।
“सेरेस नामक संस्थाले कर्णालीको टिमुर अर्गानीक प्रमाणित गरेको छ । अर्गानिक त्यसमा पनि औषधीयुक्त वस्तु भनेपछि विदेशमा माग बढेको छ ।” नेवा भन्नुहुन्छ, द अर्गानिक भ्यालीले कर्णालीका विभिन्न जिल्लामा उत्पादन भएको टिमुर खरिद गरेर युरोपका देशहरुमा पठाइरहेको छ । युरोप लगायतका देशमा निर्यात भएको टिमुरबाट प्रतिकेजी १२ देखि १८ रुपैयाँ युरो डरलरमा विक्रि भइरहेको नेवाको भनाई छ ।
वातावरण संरक्षणसँगै आन्तरिक आम्दानी बढाउन सुझाव
कर्णालीका हिमाली तथा पहाडी क्षेत्रमा पाइने विभिन्न प्रजातीका जडिबुटीको भरपुर उपयोग अझै हुन सकेको छैन् ।
वनबाट आम्दानी आउनेगरी वातावरण संरक्षणमा पनि सहयोग पुगेको वातावरणविदहरु बताउछन् । विशेष गरेर कर्णालीका वन क्षेत्रमा सजिलै उत्पादन गर्न सकिने जडिबुटीहरु स्थानीय हावापानी सुहाउँदो भएका कारण पनि वातावरण संरक्षणमा सघाउ पुगेकाले यसतर्फ सरकारले विशेष योजना बनाएर प्रदेशको आन्तरिक आम्दानी समेत बढाउन सुझाव उनिहरुको छ ।
टिमुर कर्णालीका वन क्षेत्रमा पाइने रैथाने बिरुवा भएको र यसले वातावरण संरक्षणमा सघाउ पु¥याएको मध्यपश्चिम विश्वविद्यालयका विज्ञान संकायका डिन एवम जलवायु तथा वातावरण अनुसन्धानकर्ता सुदिप ठकुरी बताउनुहुन्छ । “जुन ठाउँमा जस्तो हावापानी छ, त्यही ठाउँअनुसारको बोटबिरुवा र प्राणी बाचिरहेका हुन्छन्, यसलाई हामी जैविकि विविधता भन्छौ । ठुकरी भन्नुहुन्छ,” “कर्णालीका पहाडी जिल्लाहरुमा टिमुर त रैथाने बिरुवा हो, त्यो बिरुवासँगै अन्य जडीबुटीहरु पनि पाइन्छन्, यी जडिबुटीयुक्त बिरुवाहरुको संरक्षण र वृक्षारोपनमा जोड दिनुपर्छ । यसले प्रदेशको आन्तरिक आम्दानी त बढाउछ नै, अर्कोतर्फ जैविक विविधता तथा वातावरण संरक्षण पनि हुन्छ ।”
सरकारले यही विषयलाई मध्यनजर गरेर जडिबुटी उत्पादनमा वृद्धी गर्न सके वातावरण हराभरा हुने र आम्दानी पनि बढ्ने उहाको भनाई छ ।
सरकारले गर्ने हरेक विकासमा वातावरण संरक्षणलाई ध्यान दिनुपर्ने ठकुरीको सुझाव छ । “विकासका नाममा अहिले वातावरण संरक्षणमा खासै ध्यान दिइएको पाइँदैन, सरकारले वातावरण ऐन, नीयम पनि बनाएको छ । ठुला विकासका काम गर्दा वातावरण प्रभाव मुल्याङ्कन गर्नै पर्ने हुन्छ, तर त्यो औपचारिकतामा मात्रै छ, ठकुरी भन्नुुुहुन्छ,”
अर्का वातावरणविद् भुपेन्द्र शाहीको पनि उस्तै सुुझाव छ । शाही भन्नुहुन्छ, “नेपालमा धेरै जमिनहरु खाली छन् । त्यहाँ वृक्षारोपन गरेर हराभरा बनाउन सकिन्छ । सरकारको आम्दानी पनि हुने वातावरण संरक्षण पनि हुने खालका योजना बनाउनुपर्छ, जस्तैः टिमुर खेतीलाई लिन सकिन्छ ।”
अर्का वातावरणविद् टोपेन्द्र केसीले जडिबुटी खेतीलाई व्यापकता दिन सके कर्णालीका धेरै युवाहरु स्वदेशमै रोजगार हुने बताउनुहुन्छ । “कर्णाली आफैमा जडिबुटीको भण्डार भएको क्षेत्र हो, यससँगै प्रदेशमा वन क्षेत्र प्रसस्त छन्, यसले गर्दा हाम्रो जैविक विविधतामा टेवा पुगिरहेको छ । सरकारले पनि यसको संरक्षण र सम्बद्र्धनलाई जोड दिए, एकातिर वातावरण संरक्षण हुन्छ भने अर्कोतर्फ रोजगारी सिर्जनासँगै आन्तरिक आम्दानीमा समेत वृद्धी हुन्छ ।”
सरकारले बनाउने वन तथा वातावरणसँग सम्बन्धित कार्यक्रमहरु दिगो र परिणाममुखी हुनुपर्ने उहाँको सुझाव छ ।
उत्पादन बढाईँदै
कर्णालीका नीजि वन र राष्ट्रि वनबाट गरी बार्षिक दुई हजार क्वीन्टलभन्दा धेरै टिमुर बाहिर निर्यात हुने गरेको कर्णाली प्रदेश सरकारको तथ्याङ्क छ । गत आर्थिक बर्ष २०७९÷०८० मा २ लाख ८ हजार ६ सय ८० केजी उत्पादन भई निर्यात भएको कर्णाली प्रदेश सरकार वन निर्देशालयले जनाएको छ ।
त्यसैगरी आर्थिक बर्ष २०८०÷०८१ मा पनि ३ लाख ८५ हजार क्वीन्टल उत्पादन भएको निर्देशनालयका सुचना अधिकारी सुर्य प्रसाद शर्मा बताउनुहुन्छ ।
उहाका अनुसार आर्थिक बर्ष २०७९÷०८० मा निजी वन क्षेत्रमा ७३ हजार ६ सय ८० केजी र सामुदायिक वनमा एक लाख ३५ हजार केजी टिमुर उत्पादन हुने गरेको छ । यस्तै आर्थिक बर्ष २०८०÷०८१ मा नीजी र राष्ट्रिय वनबाटगरी ३ लाख ८५ हजार केजी टिमुर निर्यात भएको छ । टिमुरबाट कर्णालीमा बार्षि ३० करोड रकम भित्रिने गरेको छ ।
विभिन्न डिभिजन वन कार्यालयहरु, कृषि उद्यम विकास कार्यक्रम, डावर नेपाल लगायतसँगको समन्वय र सहकार्यमा टिमुर लगायतका जडिबुटी उत्पादनमा जोड दिएइको शर्मा बताउनुहुन्छ । हामी टिमुर लगायतका जडिबुटीको उत्पादन बढाउनको विभिन्न कार्यक्रम गर्दै आएका छौँ । शर्मा भन्नुहुन्छ, “पछिल्लो समय हामीले गर्ने वृक्षारोपनमा समेत लेकाली क्षेत्रमा टिमुर लगायतका बिरुवा र तल्लो क्षेत्रमा अन्य आम्दानी दिने बिरुवाहरु रोप्न थालेका छौँ, यसले एकातिर वन वातावरण हराभरा पनि हुन्छ, अर्कोतर्फ आम्दानी पनि बढ्छ ।”
चोरी निकासी बढ्दो
कर्णालीबाट निर्यात हुने जडिबुटीमा स्थानीय तहदेखि ढुवानी गर्दासम्म तेब्बर करका कारण चोरी बाटोबाट भारत निर्यात भइरहेको छ । ढुवानीका क्रममा बिचौलियाहरुले छुट्टै रकम अशुल्दा सम्वन्धित ठाउँमा पुग्दा जडिवुटी धेरै महंगो हुने गरेको छ । तर कसरी बाहिर निर्यात भइरहेको छ भन्ने पत्तो हुँदैन । नेपाली नागरिकले जडिवुटी ढुवानीमा बन्देज गर्दा कर्णालीको बहुमूल्य जडिवुटी भारतीय बजारमा खुलमखुल्ला पाइन्छ ।
जडिबुटी प्रशोेधन गर्न प्रथम चरणको व्यवस्था, संकलन केन्द्रको भरपर्दो सुविधा, बजार व्यवस्थापन, आवश्यक पूर्वाधार निर्माण, ढुवानीमा सहजता, नेपालीका लागि प्रतिवन्ध फुकुवा गरे मात्रै कर्णालीले जडिवुटीबाट राम्रो आम्दानी गर्ने विज्ञहरु बताउछन् ।
कर्णालीबाट ८२ प्रकारका जडिबुटी नीकासी, सरकारलाई करोडौँको आम्दानी
कर्णाली प्रदेशबाट बर्सेनि ८२ प्रकारका जडीबुटी निकासी हुने गरेको प्रदेश सरकारको तथ्याङ्क छ ।
वन निर्देशनालयका अनुसार कर्णालीबाट वार्षिक ८२ प्रकारका जडीबुटी निकासी हुने गरेको हो । प्रदेशबाट यार्सागुम्बा, जटामसी, पाँचऔँले चिराइतो, टिम्मुर, अमला, चिउरी यार्सागुम्बा, लौर सल्ला, सिलाजित, रिठ्ठा लगायतका ८२ प्रकारका जडीबुटी निकासी हुने गरेको छ ।
आर्थिक बर्ष २०८०÷०८१ मा जडीबुटी निकासीबाट प्रदेश सरकारले पाँच करोड २५ लाख रकम राजस्व सङ्कलन गरेको जनाएको छ ।
वन निर्देशनालयका सुचना अधिकारी शर्माले कर्णालीबाट बर्सेनि चार हजार क्विन्टलसम्म जडीबुटी निकासी हुने गरेको तथ्याङ्क रहेको बताउनुहुन्छ ।
सबैभन्दा धेरै राजस्व यार्सागुम्बा र जटामसीबाट आउने गरेको भन्दै प्रदेश सरकारले जडीबुटीबाट पाँच करोडभन्दा धेरै आम्दानी गर्ने गरेको उहाको भनाई छ ।
कर्णाली प्रदेशबाट आर्थिक वर्ष २०७९÷८० मा ३२ हजार केजी जडीबुटी निकासी भएको थियो भने जडीबुटी निर्यातबाट तिन करोड ९४ लाख राजस्व सङ्कलन भएको थियो । गत आर्थिक बर्ष २०८०÷०८१ राजस्वमा वृद्धि भएको उहाको भनाई छ ।
सबैभन्दा धेरै जटीबुटी पाइने कर्णाली प्रदेशले पर्याप्त आम्दानी भने लिन नसकेको शर्मा बताउनुहुन्छ । “जडिबुटीबाट भनेअनुसारको आम्दानी अझै लिन सकेको छैन । प्रदेशमा पाइने जडीबुटीको प्रशोधन उद्योग संचालन गर्न सकेको खण्डमा पर्याप्त आम्दानी प्रदेशले लिन सक्थ्यो,” शर्मा थप्नुहुन्छ, “कर्णालीको हिमाली जिल्लामा पाइने यार्सागुम्बा, जटामसी, सिलाजितलगायतका ८२ प्रकारका विभिन्न बहुमूल्य जडीबुटी पाइन्छ । यसको उचित उपयोग हुन आवश्यक छ ।”
प्रदेश सरकार अन्तरगत वन निर्देशानालयबाट जडिबुटी खेती विस्तार कार्यक्रम अन्तरगत पकेट क्षेत्र जडिबुटी बिरुवा र प्राकृतिक जडिबुटी संरक्षण कार्यक्रम संचालन गरेको छ ।
यो कार्यक्रमको लागि प्रदेश सरकारले चालु आर्थिक बर्ष २०८१÷०८२ का लागि ६ करोड ६० लाख रकम विनियोजन गरेको छ । यही कार्यक्रम अन्तरगत विशेषगरी हिमाली जिल्लाहरुमा अहिले काम भइरहेको प्रदेश सरकारले जनाएको छ ।
जलवायु परिवर्तनका कारण पानीका मुहानहरु सुक्दै गएको तथा वातारण प्रदुशन कम गर्न वृक्षारोपनलाई जोड दिइएको र त्यसमा पनि आर्थिक आम्दानी दिने वृक्षहरु रोपन गरिएको सरकारको भनाई छ ।
पछिल्लो समय ठाउँअनुसारको जडिबुटी उत्पादन क्षेत्र नै छनौट गरेर प्रदेश सरकारले कार्यक्रम नै बनाएको बताउछ ।